در میان انواع نژادهای شترمرغ رایج در دنیا مثل شترمرغ استرالیایی (امو) ، شترمرغ گردن سیاه ، شترمرغ بومی نیوزلند (کیوی)، شترمرغ آمریکایی (ریه)، شترمرغ بومی آفریقا بزرگترین گونه شترمرغ می باشد.

نژادهای شترمرغ

 شترمرغ گونه های مختلفی دارد که انواع آن عبارتند از:

• شتر مرغ بومی آفریقا
• شتر مرغ بومی استرالیا (امو و کیساوری)
• شتر مرغ بومی نیوزلند (کیوی)
• شتر مرغ بومی آمریکای جنوبی (ریه)

 شتر مرغ بومی آفریقا

 بزرگترین گونه شتر مرغ، شتر مرغ آفریقایی است که انواع گونه های آن به گردن آبی، گردن قرمز و گردن سیاه معروف هستند. از این گونه ها عمدتاً به منظور تولید پر، پوست و گوشت استفاده می شود. گونه کوچک تر این پرنده که به امو معروف است، مخصوص مناطق استرالیا بوده و چربی زیر پوست آن دارای ارزش اقتصادی می باشد. گونه های بومی و یا شتر مرغ مناطق آمریکای جنوبی کوچک تر از سایر گونه ها است و دارای انگشت می باشند. زیستگاه این پرندگان در آمریکای لاتین بوده و تولید آن به صورت صنعتی هنوز توسعه قابل ملاحظه نیافته است. پرورش شترمرغ گونه آفریقایی به دلیل وزن زیاد، کیفیت مناسب پوست و توان بالای مقاومت در برابر خشکسالی و شرایط سخت و سازگاری با شرایط محیطی مورد توجه قرار گرفته است. میانگین سن شترمرغ ۵۰ سال بوده و می تواند تا سن ۷۵ سال عمر نماید. وزن شترمرغ نر ۱۳۰ تا ۱۵۰ کیلوگرم و وزن ماده آن ۱۰۰ تا ۱۲۰ کیلوگرم می باشد. باید توجه داشت که نوع نژاد در وزن شترمرغ اثر قابل ملاحظه‌ای دارد. قد پرنده از سطح زمین تا تاج آن دو تا دو و نیم متر است.

 رنگ پر پرنده های نر، سیاه با بال های خارجی سفید بوده و دم آن آراسته می باشد. پرنده ماده معمولاً کوچک تر و دارای پرهای قهوه ای روشن است و قبل از رسیدن به سن بلوغ چندین بار پر ریزی دارد. تولید مثل در شتر مرغ از ۳۰ ماهگی آغاز و بیست سال ادامه می یابد. معمولاً خانواده این پرنده از یک ماده و نر تشکیل می شود. متوسط تعداد تخم گذاری در هر دوره ۴۰ عدد است و دوره خواب روی تخم ۴۲ روز به طول می انجامد. شترمرغ ماده ممکن است خوابیدن روی تخم را از دو سالگی شروع کند اما این حالت طبیعی نیست و سن مناسب برای آن ۴ تا ۵ سالگی است. توانایی تولید در شترمرغ بسیار متغیر است و این امر بستگی به مدیریت مزرعه و تغذیه دارد.

 زندگی و توان مقاومت جوجه تا حدود زیادی بستگی به شیوه های مدیریت دارد و تلفات جوجه ها حدود ۴۰ درصد است. بر اساس آمارهای موجود به طور متوسط از هر شترمرغ ماده در سال ۲۰ جوجه تولید می شود. از نقطه نظر کیفیت پوست، شترمرغ سیاه آفریقایی بالاترین کیفیت پوست را داراست. هم چنین بیشترین مقدار روغن برای تولید محلول ها و پمادهای پوستی را همین نوع شترمرغ از آن خود کرده است. از پوست یک شتر مرغ سیاه آفریقایی ۱۴ فوت مربع چرم به دست می آید که از آن می توان سه جفت چکمه با قیمت تقریبی ۸۰۰ دلار برای هر جفت تهیه نمود. از یک شترمرغ گردن سیاه آفریقایی ۲۵۰ پوندی (حدود ۱۱۲ کیلوگرم) می توان ۵۸ کیلوگرم گوشت قرمز به دست آورد.

گونه های مختلف شتر مرغ آفریقایی

 آفریقای شمالی (گردن قرمز)

 این گونه دارای گردن قرمز و تکه های شاخی بدون مو روی سر و پرهای مجعد و باقوام می باشند. تخم آن ها بزرگتر و صاف تر از گونه های آفریقای جنوبی است. این نژاد دارای تولید گوشت بیشتر، بلوغ دیرتر و تخم گذاری کمتر می باشد.

 آفریقای شرقی (گردن آبی)

 اندکی بزرگتر از انواع آفریقای جنوبی هستند و دارای گردن متمایل به آبی می باشند. محل زندگی آن ها به طور عمده کشور تانزانیا است، اما امروزه سایر کشورها نیز به پرورش این گونه شترمرغ می‌پردازند.

سومالیایی (گردن سیاه)

 این گونه کوچکتر از انواع آفریقای جنوبی هستند و دارای یک تکه مشخص شاخی بر روی پوست بوده و رنگ بدن آن خاکستری می باشد. حیوانی ساکت و آرام است اما در تولید جوجه ضعیف و دارای جثه کوچک می‌باشد.

 سایر گونه های شتر مرغ

امو (شترمرغ استرالیایی)

امو بومی مناطق استرالیا است و از جمله پرندگان سینه پهن است. محصولات استحصال شده از آن دارای کیفیت متفاوت می باشد که در نتیجه به کارگیری محصولات تولید شده نیز متفاوت می باشد. تولید و پرورش اما با حدود یک قرن تاخیر بعد از دیگر انواع شترمرغ و از سال ۱۹۸۰ میلادی آغاز و پرورش آن در سراسر جهان مورد توجه قرار گرفت.

محصولات به دست آمده از امو شامل روغن، تخم و چرم می باشد. روغن استحصال شده از این پرنده حاوی اسیدهای چرب امگا ۳ و امگا ۶ است. در سال های آغازین پرورش این پرنده، روغن امو به عنوان محصول اصلی در بازار مورد توجه قرار گرفت. گوشت امو سرشار از پروتئین، آهن و دارای میزان بسیار کمی کلسترول است. استفاده از روغن امو در صنعت دارویی به ویژه درمان بیماری های پوستی، تنظیم کلسترول، در تولید کپسول برای بیماران مبتلا به آماس، ورم مفصل و کاهش درد، جلوگیری از سوختگی ها و تهیه مواد آرایشی مورد استفاده قرار می گیرد، اما تقاضا برای روغن این پرنده در سال‌های اخیر کاهش یافته است.

 اگرچه هنوز آمار دقیقی از جمعیت امو در جهان وجود ندارد اما مناطق مختلفی از جهان مانند استرالیا، آمریکا، چین، نیوزلند، کانادا و چند کشور اروپایی مانند هلند و بلغارستان به پرورش امو اشتغال دارند. پرورش امو عمدتاً به منظور تجارت روغن و پوست صورت می گیرد و کشورهای آمریکا و استرالیا به عنوان مهم ترین بازار گوشت و روغن و کانادا به عنوان بازار عمده چرم و پر این پرنده است. در سال‌های اخیر به جهت کاهش تقاضا برای روغن و چرم این پرنده، روند توسعه مزارع آن رو به کاهش نهاده و باعث عدم رونق این صنعت در دهه اخیر شده است.

کیوی، کیساوری و ریه

کیوی و کیساوری

شتر مرغ کیوی، بومی کشور نیوزلند است و شتر مرغ کیساوری بومی استرالیا بوده و بیشتر شبیه امو می باشد و محصولات آن نیز در ردیف محصولات امو طبقه بندی می شود اما وزن بدن و لاشه این پرنده نسبت به امو پایین تر است. به همین جهت کمتر مورد توجه قرار گرفته اند.

شترمرغ ریه

شترمرغ ریه، بومی مناطق آمریکای جنوبی بوده و وزن بدن و لاشه آن نیز از امو پایین تر است. ریه بر خلاف امو دارای پنجه شبیه پرندگان است. با توجه به زیستگاه ریه در آمریکای جنوبی و تشابه زیاد آن به امو، بیشتر فرآورده ای ریه از جمله پوست آن به جای امو مورد مبادله قرار می گیرد.

اولین مزرعه تولید شترمرغ در سال ۱۸۳۸ میلادی در آفریقای جنوبی احداث گردید. پرورش این پرنده به صورت تجاری در سال ۱۸۶۰ میلادی و به منظور تولید پر آغاز شد. از آن زمان به بعد مزارع پرورش شترمرغ در سایر کشورها به ویژه در مصر، استرالیا، نیوزلند، آمریکا و آرژانتین توسعه یافت.

در سال ۱۹۱۳ میلادی تعداد کل شترمرغ ها به یک میلیون قطعه افزایش یافت اما همزمان با آغاز جنگ جهانی اول و دوم، بازار پر شترمرغ کم رونق و تولید آن غیر اقتصادی شد. همچنین تعداد مزارع به طور معنی داری کاهش یافت. اما صنعت پرورش شترمرغ در مقیاس کوچک تر در آفریقای جنوبی به حیات خود ادامه داد.

در دهه ۱۹۷۰ میلادی با افزایش اقبال عمومی برای گوشت، پوست و تخم شترمرغ این صنعت شروع به رشد نمود. در سال ۱۹۸۶ میلادی قبل از آغاز تحریم‌های اقتصادی علیه آفریقای جنوبی، این کشور حدود ۹۰ هزار جلد پوست شترمرغ به ایالات متحده آمریکا صادر نمود. این امر باعث شد که پرورش شترمرغ به عنوان یک فعالیت اقتصادی جذاب مطرح شود و زمینه صادرات تعدادی شترمرغ در آمریکا و اروپا فراهم شد و در برخی از کشورهای اروپایی و آمریکا، تعدادی مزارع پرورش شترمرغ احداث گردید.

در حال حاضر صنعت شترمرغ در اروپا و آمریکا تا حدود زیادی در مرحله اصلاح نژاد قرار دارد و کمتر به مسائل تجاری آن توجه می شود. تعدادی از جوجه شترمرغ های تولیدی توسط مراکز تحقیقاتی که در محیط مصنوعی و در دستگاه جوجه کشی تولید شده است به زارعین، کشاورزان و مرتع دارانی که قصد ورود به این صنعت را دارند، فروخته می‌شود.

کشورهای پرورش دهنده شترمرغ

بر اساس آمارهای موجود حدود ۲۵ کشور در زمینه تولید و پرورش شترمرغ فعال می باشند که از لحاظ وضعیت تولید به پنج گروه تقسیم می شوند و هر گروه جایگاه ویژه‌ای در این تقسیم بندی دارد. با توجه به وضعیت تولید شترمرغ در کشور به نظر می‌رسد ایران در گروه چهار جدول ذیل قرار می گیرد.

گروه ۱: به کشورهای دیرپا در این صنعت معروفند و منظور کشورهایی هستند که از سابقه بیشتری در این صنعت برخوردارند.

گروه ۲: به پیشگامان جدید معروف می‌باشند. کشورهایی را شامل می گردند که سرمایه گذاری بالایی را در این صنعت به عمل آورده اما هنوز به سود نرسیده و وارد مرحله تولید و توسعه بازار خود نشده‌اند.

گروه ۳: به کشور های تثبیتی معروف می باشند و کشورهایی هستند که به تازگی صنعت خود را بنیان نهاده و تصویب کرده اند، اما هنوز وارد مرحله تولید نشده اند.

گروه ۴: آن دسته کشورهایی را شامل می‌گردد که با عنوان گروه آغازگر مرحله تولید شناخته می‌شوند و در نقطه تولید قرار داشته و چنانچه بازار خرید و فروش توسعه پیدا نکند، بسیاری از آن ها با شکست مواجه خواهند شد.

گروه ۵: که به آن ها گروه پرورش دهندگان اطلاق می‌گردد. پرندگانی که مورد قبول گروه دو و سه نیستند را خریداری نموده و با تلاش در جهت پرورش مناسب آن ها، پرنده های خریداری شده را مهیای فروش در بازار می سازند.

جوجه کشی کبک با جمع آوری و یا تهیه تخم نطفه دار کبک آغاز شده و پس از نگهداری در شرایط خاص و ضدعفونی کردن تخم کبک ها را در دستگاه جوجه کشی قرار می دهیم.

دمای نگهداری وانبار تخم های نطفه دار کبک قبل از جوجه کشی ۱۷- ۱۲درجه سانتی گراد و رطوبت ۶۵-۵۵ درصد می باشد.

مدت نگهداری در این شرایط حداکثر ۱۲روز است ولی اگر دما بین ۲۵-۲۰ درجه باشد نباید انبار کردن تخم بیشتر از۷ روز به طول بکشد. این مقدار در جوجه کشی مرغ حداکثر ۱۰ روز می باشد.

به طور کلی در دمای بالای ۲۶ درجه سانتی گراد نطفه شروع به رشد می کند و دمای زیر صفر درجه سانتی گراد به نطفه آسیب جدی می زند.

طول دوره جوجه کشی کبک ۲۴روز است .پس ازقرار دادن تخم کبک در دستگاه جوجه کشی دما ورطوبت تنظیم می گردد که دما ۳۷.۵ و رطوبت۶۰- ۵۵ درصد می باشد .

دستگاه جوجه کشی کبک حداقل باید ۳ بار در روز تخم ها را بچرخاند ولیکن چرخش می تواند تا ۲۴ مرتبه در روز هم اتفاق بیافتد.  در روز۲۱ جوجه کشی کبک تخم ها به هچر منتقل می شوند و چرخش راک ها متوقف می گردد .

دمای جوجه کشی کبک در هچر۳۷-۳۶/۵درجه سانتی گراد و رطوبت جوجه کشی کبک۸۰ -۷۵ درصد می باشد واگر رطوبت هچر به میزان کافی نباشد موجب خشک شدن پوسته داخل تخم شده وجوجه کبک ها به سختی می توانند پوسته داخلی وخارجی را شکسته و از تخم خارج می شوند،و یا گاها خروج ناموفق دارند.

به منظور حذف تخم های جنین مرده و بدون نطفه عمل کندلینگ یا نوربینی تخم کبک صورت می گیرد که این روش در دومرحله یکبار روز۸ جوجه کشی کبک  بار دوم پس از انتقال تخمها از ستر به هچر صورت می گیرد . در جوجه کشی بلدرچین به علت نقوش روی پوسته اکثر تخم بلدرچین ها امکان نوربینی وجود ندارد.

جوجه کشی کبک ۲۴ روز به ظول می انجامد تخم کبک ها روز ۲۴ به جوجه تبدیل می شوند ولی بعضی جوجه ها در روز۲۳و یا ۲۵ هچ  (متولد) می شوند .

کل زمان هچ ۱۲-۲۴ ساعت طول می کشد که در صورت تجاوز از۲۴ ساعت باید تخم ها را مورد بررسی قرار داد وعلت  عدم هچ را جویا شد .

از عوامل تاثیرگذار بر طولانی شدن دوره جوجه کشی کبک به بیش از ۲۴ روز :

الف : بیش از حد معمول بزرگ بودن تخم کبک

ب : دمای دستگاه جوجه کشی در ستر و هچر پایین باشد.

ج : دوره ذخیره تخم ها پیش از جوجه کشی کبک طولانی شده باشد.

د : گله مولد کبک پیر باشد.

و دقیقا برعکس موارد بالا می تواند طول دوره را به ۲۳ روز حتی کاهش دهد. دقت کنید کیفیت جوجه در دو حالت ایده آل پرورش کبک نیست.

هنگامی که جوجه ها از تخم بیرون می آیند باید تا ۱۲ ساعت در دستگاه مانده تا خشک شوند و به این منظور باید تهویه افزایش یابد .

تخم هایی که قبل از دوران جوجه کشی کبک مدت زیادتری نگهداری شده اند احتمالا نسبت به تخم های تازه قابلیت جوجه درآوری پایین تر خواهند داشت. دقت کنید تخم هایی که از زمان تخمگذاری کبک هنوز ۲۴ ساعت کامل را نگذرانده اند به علت اینکه ph آلبومین تخم کبک بالا بوده و کیسه هوایی به اندازه کافی رشد نکرده اند مناسب جوجه کشی نیستند.

ارزیابی جوجه کشی کبک

برای بررسی ارزیابی دو پارامتر درصد جوجه درآوری و کیفیت جوجه کبک در دوره پرورش کبک سنجیده می شود.

درصد جوجه دهی :

در صورتی که مدیریت نگهداری گله مولد و اصول نگهداری تخم قبل از جوجه کشی کبک مناسب تر باشد درصد زنده ماندن نطفه و نطفه داری روند فزونی می گیرد. همچنین اگر اپراتور کار با دستگاه جوجه کشی به دقت بر روند کار جوجه کشی تسلط داشته باشد و کیفیت دستگاه جوجه کشی کبک مناسب باشد تعداد زیادی از این تخم ها به جوجه کبک تبدیل خواهند شد. و پس از اتمام جوجه کشی عملیات درصد گیری آغاز می شود.

برای بدست آوردن درصد جوجه خارج شده از دستگاه باید توجه داشته باشید تا این درصد بر تعداد تخم اعم از بی نطفه و خراب می تواند محاسبه شود و بر نسبت تعداد خروج جوجه ها از تخم های سالم و نطفه دار هم می تواند محاسبه شود. آن درصدی مهم است که بر نسبت تعداد تخم نطفه دار حساب شده باشند.

برای این کار لازم است تا تخم های جوجه نشده را شکانده و علت جوجه نشدن را بررسی کرد و سپس تخم هایی که جوجه اصلا تشکیل نشده را از تعداد کل کسر کرد و سپس درصد جوجه های بدنیا آمده را محاسبه کرد.

کیفیت جوجه در طول دوره پرورش کبک

کیفیت جیره کبک مولد و همچنین شرایط دستگاه جوجه کشی در کیفیت جوجه های تولیدی بعد از تولد و تلفات آن در طی دوره پرورش نقش مهمی دارد. چنانچه در فرمول غذایی جوجه ها مواد معدنی و ویتامینی کافی در روزهای اول پس از تولد وجود نداشته باشد در روزهای اول پس از تولد جوجه کبک ها تلفات زیادی خواهند داشت. همچنین شرایط دما و رطوبت دستگاه در وزن جوجه و سرزندگی آن نقش مهمی دارد.

کبک هایی که در قفس کبک مولد یا تخمگذار استاندارد نگهداری می شوند شانس موفقیت بیشتری در جفت گیری و نطفه دارشدن تخم کبک ها دارند . همچنین نگهداری کبک ها در قفس آلوده شدن تخم ها را به کود کبک کاهش می دهد.